W ciągu ostatnich lat ilość dzieci, u których można zaobserwować zaburzenia rozwoju należącego do tzw. autystycznego spektrum znacznie wzrosła a termin „autyzm” stał się coraz bardziej znany i popularny. Mówią o tym również liczne wyniki badań zgromadzone w ciągu kilkudziesięciu lat, które wskazują na duży wzrost częstotliwości występowania tego zaburzenia wśród dzieci.
Według danych Autism Europe 0,6 % populacji Unii Europejskiej dotkniętych jest autyzmem, co stanowi około 5 milionów osób (szacunki z 2009 r.).
Z kolei z szacunków dotyczących Stanów Zjednoczonych wynika, iż jedno na 166 urodzonych dzieci jest dotkniętych tym rodzajem niepełnosprawności.
Organizacja Narodów Zjednoczonych uznała autyzm za jeden z najpoważniejszych problemów zdrowotnych, oprócz nowotworów, cukrzycy i AIDS. Zwraca uwagę, że w ostatnich 20 latach występowanie autyzmu zwiększyło się aż dziesięciokrotnie [1].
Czym jest autyzm?
Mimo, że od opisania autyzmu, jako jednostki chorobowej oraz w odniesieniu do zaburzenia występującego u dzieci do dziś minęło ponad 70 lat (termin ten został wprowadzony w 1943r. przez Leo Kannera, uznawanego za twórcę psychiatrii dziecięcej; z gr. autos – sam) nadal jest on dla wielu nieodkrytą zagadką, którą strzegą dzieci autystyczne [2]. A my – pedagodzy, terapeuci, rodziny dzieci autystycznych z całych sił pragniemy ją odkryć i dowiedzieć się o tym schorzeniu jak najwięcej, aby pomóc dzieciom, które zmagają się z tym zaburzeniem, wkraść się do ich świata, aby zrozumieć, co czują, myślą, przeżywają a przede wszystkim „wyrwać” je do naszego świata, aby mogły normalnie żyć i funkcjonować, bo są to dzieci, które „zaledwie pojawiły się na tym świecie, a już tak szybko odwróciły się od niego, nie mogąc się w nim odnaleźć” [3].
Autyzm to całościowe, rozległe zaburzenie rozwoju. Dzieci z zaburzeniami autystycznymi opisywane są często, jako „zamknięte we własnym świecie”, metafora ta jest stosowana do wyrażania ich osobliwego zachowania i funkcjonowania. Istnieją trzy podstawowe sfery, które ukazują charakterystyczne nieprawidłowości u osób przejawiających zaburzenia zaliczane do autystycznego spektrum zaburzeń (tzw. autystyczna triada).
„Są to:
- Ograniczona zdolność tworzenia relacji z innymi ludźmi i uczestniczenia w interakcjach społecznych,
- Zaburzona umiejętność komunikowania się,
- Obecny w zachowaniu schematyzm, ograniczony repertuar aktywności i zainteresowań połączony z brakiem wyobraźni (WHO, 2002)” [4].
W tym miejscu chciałabym podkreślić, iż nie ma dwóch osób w taki sam sposób dotkniętych autyzmem, ponieważ przejawia się on w różny sposób – u każdego to zaburzenie przebiega oraz wygląda inaczej.
Mimo to, dziś istnieje wiele już metod i terapii, które bez względu na przebieg tego zaburzenia jak i jego symptomy oraz poziom funkcjonowania dziecka mogą włączyć dziecko w terapię i przynieść zamierzone efekty.
Muzyka jako środek oddziaływania terapeutycznego
Człowiek, jako istota społeczna potrzebuje ciągłego kontaktu z innymi ludźmi, a nie ma bardziej uniwersalnego języka od muzyki, która jest „początkiem i końcem wszelkiej mowy” [5].
Muzykoterapia jest jedną z metod terapeutycznych, która zyskała status dziedziny akademickiej stosunkowo niedawno – jej początki to lata 40. XX wieku jednakże jest ona bliska człowiekowi praktycznie od zarania dziejów. Od tysiącleci wykorzystuje się terapeutyczny aspekt muzyki w uzdrawianiu w kontekście zarówno psychicznym jak i fizycznym, łącząc ją przy tym, jako naukę interdyscyplinarną ze sztuką, tańcem czy dramą.
Muzyka w świecie dziecka autystycznego
Muzyka może stać się niezwykle cenna w wielostronnym stymulowaniu i wspomaganiu rozwoju dziecka autystycznego, „gdyż bodźce dźwiękowe docierają nie tylko do zmysłu słuchu, ale mogą także pobudzać cały organizm poprzez doznania kinestetyczne” [6].
Dziecko ze spektrum autyzmu często odczuwa potrzebę uporządkowania, czyli tego, co muzyka zawiera w wielu jej elementach takich jak: rytm, harmonia, melodia, frazowanie czy dynamika. Być może właśnie ten porządek i struktura, gdzie każdy dźwięk i każdy wyraz muzyczny ma swoje miejsce, tak interesuje i zyskuje uwagę dziecka autystycznego [7]. Pobudza to również dziecko do sięgania po takie środki wyrazu jak: zabawki, ruch, głos, gest, instrumenty muzyczne czy przedmioty codziennego użytku. Obcowanie z pojedynczymi dźwiękami może przyczynić się do tworzenia przez dziecko własnych fraz, rytmów, motywów, melodii czy w konsekwencji słów i zdań rozwijając przy tym aktywność komunikacyjną dziecka oraz spontaniczną wypowiedź muzyczną lub słowną [8].
Muzykoterapeuta – nauczyciel, wychowawca, przyjaciel
Cechą, która wyróżnia muzykoterapię, jako specjalność terapeutyczną jest prowadzenie jej przez wykwalifikowanego terapeutę, który stosuje ją świadomie, jako formę leczenia i przeprowadza terapię według określonego stworzonego według indywidualnych bądź grupowych celów i potrzeb programu, dlatego też wyróżniamy muzykoterapię indywidualną i grupową.
W swoich oddziaływaniach muzykoterapeuta powinien cały czas zmierzać do odkrywania u dziecka nie tylko trudności, ograniczeń, niesprawności czy zaburzeń, ale przede wszystkim silnych stron takich jak jego zainteresowania, predyspozycje, zdolności, zręczności i umiejętności, aby na tej podstawie realizować działania usprawniająco-korekcyjne.
Strach, płacz, niepokój czy autoagresję terapeuta może w zamierzony sposób wyciszyć upodobanym przez dziecko spokojnym ruchem, lubianą czy służącą decentracji muzyką [9].
Ponadto muzyka jest często jedynym źródłem, który daje możliwość, aby nawiązać dialog z dzieckiem dotkniętym autyzmem.
Bardzo ważna jest relacja pomiędzy dzieckiem a muzykoterapeutą, obie strony muszą być zaangażowane, aby terapia przyniosła pożądane rezultaty. W terapii dzieci autystycznych szuka się ścieżki komunikacyjnej między dzieckiem a terapeutą, dlatego tak ważne jest podejście indywidualne oraz znalezienie właściwego sposobu dotarcia przez muzykę do dziecka. Niezwykle cenne jest zyskanie zaufania dziecka, dzięki czemu będzie ono podejmowało próby naśladowania terapeuty w prostych dla niego czynnościach.
Proces terapeutyczny w muzykoterapii bazuje na relacji: dziecko – muzyka – terapeuta [10].
„Wielka moc” muzyki – bawi, uczy i leczy
Do celów muzykoterapii można zaliczyć między innymi: „motywowanie do aktywności poznawczej, usprawnianie psychomotoryki, korygowanie nieprawidłowej postawy ciała, obniżanie napięcia psychofizycznego i emocjonalnego, doskonalenie mowy, wzroku, słuchu, dotyku, ćwiczenie orientacji w przestrzeni, nauczanie czynności samoobsługowych, rozwijanie twórczej ekspresji, redukowanie lęku, podnoszenie samooceny, wzmacnianie wiary we własne możliwości, dostarczanie przyjemności, radości oraz doskonalenie komunikacji interpersonalnej i współdziałania w grupie” [8].
Wyróżniamy również muzykoterapię receptywną i aktywną.
W terapii muzyką z dziećmi autystycznymi jest to najczęściej forma aktywna gdyż psychika takiego dziecka nie jest na tyle rozwinięta, aby przekaz werbalny był dostatecznie zrozumiały, bliższa dziecku jest ekspresja muzyczna (wykorzystująca śpiew, gest, ruch, grę instrumentalną, malowanie i rysowanie), ponieważ jest ona naturalnym elementem życiowej aktywności dziecka a forma zabawy jest mu najbliższa [11].
Materiały w muzykoterapii
Materiał, który może służyć podczas zajęć muzykoterapeutycznych to między innymi: pomoce muzyczne (instrumentarium Orffa, profesjonalne instrumenty muzyczne), sprzęt elektroniczny (kamera, komputer multimedialny, wieża), artykuły papiernicze (balony, farby, plastelina, kredki itp.), przybory gimnastyczne (szarfy, woreczki, obręcze, piłki, materace itp.) oraz przedmioty codziennego użytku (produkty spożywcze: owoce, warzywa, groch, fasola, kukurydza, materiały sypkie, kwiaty, naczynia kuchenne, opakowania po produktach itp.) [12].
Odpowiedni dobór tego materiału powinien wiązać z potrzebami dziecka, stopniem upośledzenia oraz wiekiem rozwojowym, jak również z aktualnymi emocjami czy nastrojem, dlatego też ważna jest diagnoza aktualnego samopoczucia dziecka na podstawie obserwacji jego zachowania w formie zabawy czy podczas swobodnego korzystania z instrumentów. Takiej analizy należy dokonać na początku zajęć muzykoterapeutycznych, gdyż nastrój i samopoczucie dziecka może zmieniać się podczas kolejnych spotkań.
Dla dziecka ze spektrum autyzmu nie jest ważny tylko wydawany przez instrument dźwięk, ale także jego rozmiar, kształt czy ciężar. Instrumenty stymulują polisensorycznie, motywując dzieci do aktywności muzycznej, poznawczej ruchowej i zabawowej, w wyniku czego „doskonali się współdziałanie zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku (czucia, wibracji) i kinestetyki, co przyczynia się do lepszego odbioru otaczającej rzeczywistości przez dziecko z zaburzeniami rozwojowymi” [12].
Mobilna Rekreacja Muzyczna
Zajęcia muzykoterapii mogą przybierać różne formy. „Jedną z nich jest schemat Mobilnej Rekreacji Muzycznej, stworzony przez doktora Macieja Kieryła – lekarza anestezjologa, muzykoterapeutę. Mobilna Rekreacja Muzyczna składa się z pięciu etapów:
- O – Odreagowanie – początek procesu redukcji wzmożonego napięcia psychofizycznego, który kończy się po zakończeniu zajęć.
- Z – Zrytmizowanie – integracja poprzez skoordynowany rytm, muzykowanie perkusyjne i ruch.
- U – Uwrażliwienie – muzyczne, plastyczne, poetyckie itp.
- R – Relaksacja – nauka różnych form odpoczynku.
- A – Aktywizacja – muzyczna, ruchowa” [7].
Cechą tego układu jest mobilność – podczas zajęć terapeuta może zmienić jego charakter czy rodzaj ćwiczeń na skutek obserwacji sprawności grupy, samopoczucia czy celów działań. Układ ten wyróżnia łatwy poziom wykonywanych ćwiczeń właściwie dostosowanych do wieku dzieci, ich sprawności i możliwości.
Podczas zajęć Mobilnej Rekreacji Muzycznej, w której uczestniczą dzieci z autyzmem liczba uczestników wynosi od 1 do 5 a wynika to z ciągłej obserwacji dzieci przez terapeutę w trakcie zajęć, aby móc dostosować odpowiednie tempo i rytm pracy. Ważną do zaznaczenia kwestią jest możliwość uczestnictwa w zajęcia rodziny czy bliskich dziecku osób oraz włączenie ich w terapie, dzięki czemu dziecko odczuwa poczucie bezpieczeństwa a oddziaływania terapeutyczne mogą zostać przeniesione na środowisko domowe dziecka, dzięki czemu zwiększy się efektywność terapii.
Podsumowując chciałabym zaznaczyć, iż dzieci dotknięte autyzmem tak samo jak ich zdrowi rówieśnicy pragną być chwalone, podziwiane czy zauważane, mimo, tego, co wyrażają na zewnątrz. Są one nieufne i bardzo ostrożne w nawiązywaniu kontaktów z innymi, lecz dzięki konsekwentnej i systematycznej pracy można to zaufanie u dziecka zdobyć, drogą, która może w tym pomóc jest właśnie muzyka i terapia, która prowadzona w sposób świadomy, nieprzypadkowy i zaplanowany pozwala na osiągnięcie wspaniałych efektów.
Dla osób, które pracują z dziećmi autystycznymi (pedagogów, terapeutów, rodziców) celem działań a jednocześnie motywacją do dalszej pracy są postępy, jakie czynią dzieci, drobne sukcesy a przede wszystkim te momenty, dzięki którym jesteśmy w stanie choćby na chwilę „wyrwać” je z ich zamkniętej krainy i cieszyć się ich obecnością nie tylko w aspekcie fizycznym, w naszym wspólnym, pięknym i pełnym rozmaitych doznań świecie. Dzięki wykorzystaniu terapii muzyką takich chwil może stać się coraz więcej, gdyż to dzięki niej dziecko autystyczne otwiera się na innych ludzi, na dźwięki płynące z zewnątrz, na potrzebę komunikacji i dialogu ze światem.
Beata Fabiszewska- pedagog specjalny
Bibliografia:
- http://synapsis.org.pl/autyzm/skala.
- Pisula E., Małe dziecko z autyzmem, Gdańsk 2005.
- Jaklewicz H., Autyzm wczesnodziecięcy: diagnoza, przebieg, leczenie, Gdańsk 1993.
- Pisula E., Autyzm: przyczyny, symptomy, terapia, Gdańsk 2014.
- Miłkowska G., Olszak-Krzyżanowska B., Teraźniejszość i przyszłość osób niepełnosprawnych w kontekście społecznych zmian, Kraków 2008.
- Czerniawska E. (red.), Muzyka i my: o różnych przejawach wpływu muzyki na człowieka, Warszawa 2012.
- Błeszyński J. (red.), Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, Kraków 2005.
- Baczała D., Bełeszyński J. (red.), Muzyka w logopedii: terapia, wspomaganie, wsparcie – trzy drogi, jeden cel, Toruń 2014.
- Stadnicka J., Terapia dzieci muzyką, ruchem i mową, Warszawa 1998.
- Stachyra K.(red.), Podstawy muzykoterapii, Lublin 2012.
- Stegemann T., Hitzeler M., Blotevogel M., Arteterapie dla dzieci i młodzieży, Gdańsk 2015.
- Cytowska B., Winczura B. (red.), Dziecko z zaburzeniami w rozwoju: konteksty diagnostyczne i terapeutyczne, Kraków 2006.